Położone na skrzyżowaniu dawnych szlaków handlowych miasto zachwyca nie tylko doskonale zachowanym układem urbanistycznym, ale przede wszystkim rozbudowanym systemem fortyfikacji. Historia obwarowań Zamościa sięga końca XVI wieku, gdy pod wpływem ambitnych planów hetmana Jana Zamoyskiego przystąpiono do budowy obronnych murów oraz bastionów. Dziś ruiny i fragmenty umocnień odżywają ponownie dzięki licznym badaniom archeologia i starannym pracom konserwatorskim. Poniższy artykuł przybliża kolejne etapy rozwoju obronności miasta, szczegóły architektoniczne, a także współczesne wysiłki zmierzające do rekonstrukcja zabytkowych elementów oraz popularyzacji lokalnego dziedzictwo.
Historia fortyfikacji Zamojskich
Początki obronnych murów łączą się z legendarną postacią Jana Zamoyskiego, magnata i kanclerza wielkiego koronnego, który w 1580 roku powołał do życia Akademię Zamojską i równocześnie rozpoczął prace nad umocnieniami. Założona w kształcie gwiazdy warownia szybko zyskała renomę jednego z najlepiej chronionych miast Rzeczypospolitej. Głównym architektem odpowiedzialnym za pierwotny projekt był Włoch Bernardo Morando, który zastosował nowoczesne jak na owe czasy rozwiązania militarno-techniczne.
W kolejnych dekadach system fortyfikacyjny był stopniowo rozbudowywany. W pierwszej połowie XVII wieku wprowadzono dodatkowe bastiony, a obecne dziś relikty fortyfikacji ziemnych to często pozostałości prac realizowanych w latach 1621–1635. Pod koniec XVII wieku, po oblężeniu przez wojska rosyjskie, przystąpiono do modernizacji obwarowań, wzmacniając je kopułowymi magazynami prochu oraz bardziej skomplikowanymi systemami wałów ziemnych.
W XVIII wieku wraz z upadkiem Rzeczypospolitej i zmianą granic militarne znaczenie miasta stopniowo malało. Niektóre bastiony zostały zniszczone lub rozebrane, a kamieniołomy dostarczały materiał dla miejscowej ludności. Dopiero w XIX wieku, pod zaborami, zaczęto powoli doceniać walory zabytkowe struktur obronnych i podejmować ochronę wybranych fragmentów.
Architektura i rozwiązania inżynieryjne
Bastiony i kurtyny
Układ umocnień Zamościa oparty jest na schemacie gwiazdy z pięcioma bastionami, z których każdy nazwana był od postaci z rodu Zamoyskich lub od cech charakterystycznych. Bastiony, punktujące rogowe elementy, zdobione były wałami ziemnymi o wysokości dochodzącej do kilkunastu metrów, zewnętrznie obłożonymi ceglanym murem. Bastiony stanowiły miejsca koncentracji artylerii i dawały pole ostrzału wzdłuż kurtyn łączących poszczególne punkty obronne.
Kurtyny, łącznie z bramami i barbakanami, tworzyły ciąg obwodu obronnego, którego zadaniem było uniemożliwienie bezpośredniego dostępu do miejskiego centrum. Bramy – Szczebrzeska, Lubelska i Grodzka – zabezpieczone były bastejami i niskimi bastionikami, zasilanymi przez dobrze rozwiniętą sieć szaniec i przedmość.
System fos i wałów
Charakterystycznym elementem były odgrodzone fosy, napełniane wodą z pobliskich rzek (etapami kanału dojściowego). Fosy miały szerokość do 20 metrów i głębokość dochodzącą do 4 metrów. Przed fosami usypano wały ziemne wzmocnione dunkelami, przeznaczonymi na magazyny i koszary. Całość była przystosowana do prowadzenia biegłej obrony wielopoziomowej: od ostrzału dalekiego z bastionów, przez ostrzał boczny w dół fos, aż do kontrataków na szykach obrońców.
Wznoszone wówczas magazyny prochowe oraz schrony dla obsługi artylerii stanowią dziś jedne z najcenniejszych reliktów renesansowych obwarowania. W niektórych miejscach widać także pozostałości drewnianych konstrukcji podtrzymujących tłuczeń, a także system odwadniający fosa dzięki sieci drenów kamiennych.
Rekonstrukcje i ochrona dziedzictwa
Współczesne badania prowadzone przez instytucje naukowe i regionalne muzea przyniosły szereg odkryć dotyczących oryginalnego stanu fortyfikacji. Dzięki zastosowaniu nowoczesnych metod badawczych, m.in. skaningu 3D, udało się dokładnie odwzorować profile dawnego wału czy przebieg zapomnianych przejść podziemnych.
Główne prace konserwatorskie koncentrowały się na odtworzeniu zachowanych murów dawnych bastei, a także odbudowie fragmentów murów kurtynowych. W 2015 roku otwarto dla zwiedzających rekonstrukcję jednego z bastionów, gdzie odwiedzający mogą obejrzeć umeblowane sale koszar i ekspozycję poświęconą Jańskiego tradycji militarnej miasta.
Równolegle prowadzi się działania mające na celu zabezpieczenie ruchomych zabytków odkrytych podczas wykopalisk – części armat, amunicji, elementów uzbrojenia ochronnego. W wielu punktach utworzono ścieżki edukacyjne z tablicami informacyjnymi, a specjalne patrole archeologiczne monitorują wszelkie prace budowlane w obrębie Starego Miasta.
Szlaki turystyczne i wydarzenia
Obecnie teren byłych umocnień stanowi jedną z głównych atrakcji turystycznych regionu. Miłośnicy historii mogą skorzystać z licznych tras pieszych oraz rowerowych:
- Trasa Bastionowa – prowadzi wokół pięciu bastionów, z przystankami przy najcenniejszych fragmentach murów
- Szlak historyczny cyklopedia Zamościa – obejmuje również ekspozycje w podziemiach pod ratuszem
- Ścieżka edukacyjna nad fosą – z interaktywnymi stanowiskami prezentującymi życie w warownym mieście
Oprócz zwiedzania, w sezonie letnim organizowane są inscenizacje bitew i pokazy artyleryjskie, a plac przy Bramie Lubelskiej zamienia się w teren festynów rekonstruktorów z Polski i zagranicy. Tradycyjne Dni Twierdzy Zamość to trzy dni pełne konkursów łuczniczych, pokazów obozów historycznych oraz koncertów muzyki dawnych epok.
Najbliższa odsłona wydarzenia zaplanowana jest na wiosnę przyszłego roku, a dodatkową atrakcją będzie otwarcie nowego punktu widokowego na zrekonstruowanym odcinku fosa otaczającej bastionu Wysokiego.